ที่มา: วารสารโคนม ปีที่ 23 ฉบับที่ 4

ผู้แต่ง: น.สพ.กฤช พจนอารี

ชื่อเรื่องบอกชัดเจนนะครับว่า ถ้าทำให้โคตั้งท้องได้ทุกปี ได้ลูกโคปีละ 1ตัว กำไรจะมีมาอย่างมากมาย ซึ่งถ้าถามว่ามันเป็นเรื่องที่ทำได้ง่ายๆมั๊ย ตอบได้เลยครับว่า นอกจากจะไม่ง่ายแล้วยังจัดว่ายากซะด้วยซ้ำ แต่ทำยากไม่ได้หมายความว่าทำไม่ได้นี่นา งั้นลองมาศึกษารายละเอียดดูมั๊ยครับว่าถ้าจะทำให้ได้ต้องทำยังไงบ้าง ก่อนอื่นต้องเข้าใจข้อมูลพื้นฐานด้านต่างๆ ที่เกี่ยวข้องก่อน ดังนี้

• 1 ปี มี 365 วัน (บอกแล้วไงครับว่าเป็นข้อมูลพื้นฐาน ทุกคนรู้กันอยู่แล้ว แต่อยากบอกอีกใครจะว่าอะไรมั๊ย)
• โคตั้งท้องนานประมาณ 280 วัน
• มดลูกโคหลังคลอดต้องใช้เวลาในการเข้าอู่ ซึ่งจะพร้อมตั้งท้องได้อีกประมาณ 60 วัน
• โคมีวงรอบการเป็นสัดทุกๆ 21 วัน
• ในบ้านเราอัตราการผสมติดเฉลี่ยอยู่ที่ 30% หรือพูดง่ายๆ ว่าผสม 3 ครั้ง จึงติดท้อง
• อัตราการผสมติดขึ้นกับปัจจัยหลัก 4 ประการ คือ ฝีมือการจับสัดแม่นยำแค่ไหน ฝีมือหมอผสมเทียม ความสมบูรณ์ของแม่โค และคุณภาพของน้ำเชื้อที่ใช้

สรุปง่ายๆ ว่าเราต้องผสมโคให้ติดให้ได้ในช่วงวันที่ 60 ถึง 85 หลังคลอดลูก ซึ่งมีเวลา 25 วัน ดังนั้นเราจึงมีโอกาสผสมเทียมได้ 2 ครั้ง คือ ในวันที่ 60 และ 81 ซึ่งถ้าดูเป็นรายตัว โคบางตัวในฝูงของเราจะผสมติดในการผสมครั้งแรกนี้เลย โคตัวนั้นก็จะคลอดลูกในวันที่ 340 ยกตัวอย่างให้เข้าใจง่ายๆ เช่น โคคลอดลูกตัวแรกวันที่ 1 ม.ค. 49 เราก็ผสมเทียมในวันที่ 2 มี.ค. 49 โคตัวนี้จะไปคลอดลูกตัวต่อไปวันที่ 6 ธ.ค. 49 โคตัวอื่นๆ ก็อาจจะตั้งท้องจากการผสมในครั้งที่ 2 ก็จะไปคลอดลูกในวันที่ 361 ก็ประมาณวันที่ 27 ธ.ค. 49 ส่วนตัวที่ผสมติดในครั้งที่ 3 ก็จะไปคลอดลูกในวันที่ 382 นับจากลูกตัวแรกก็คือประมาณวันที่ 17 ม.ค. 50 เมื่อมองภาพรวมทั้งฟาร์ม คิดค่าเฉลี่ยก็ดูเหมือนว่าจะเป็นจริงได้ไม่ยากเลย ปัญหาก็คือ แล้วทำไมเกษตรกรผู้เลี้ยงโคนมส่วนใหญ่ถึงไม่ทำ หรือทำไม่ได้ตามทฤษฎีนี้ คำตอบก็คือ

• บางคนกลัวนมลดเร็ว ถ้าตั้งท้องแล้ว พูดง่ายๆ คือ เสียดายนม เลยยืดระยะการเริ่มผสมออกไป
• บางคนเชื่อว่าผสมเร็ว (60 ถึง 80 วันหลังคลอดจะผสมไม่ติด วัวทรุดโทรมเร็วเลยผสมที่ 90 วันไปแล้ว
• เราไม่ได้เริ่มผสมโคกันในวันที่ 60 หลังคลอด เนื่องจากโคไม่แสดงอาการเป็นสัดให้เห็นเลยในช่วงนี้ แต่ไปเริ่มเป็นสัดที่ 70 ถึง 80 วันหลังคลอด หรือเป็นสัดมาในช่วง 60 วัน แต่มดลูกเป็นหนอง อักเสบเลยผสมไม่ได้
• ผสมเทียมครั้งแรกในวันที่ 60 ไปแล้ว แต่การผสมครั้งที่ 2 ช้ากว่าวันที่ 81 ตารอบที่ควรจะเป็น ซึ่งอาจจะเกิดจากจับสัดไม่ได้หรือโคไม่เป็นสัดเลยทั้งๆที่ไม่ท้องหรือเป็นสัดช้ากว่ารอบปกติ เช่น เป็นสัดที่ 35 วันหลังผสม ซึ่งลักษณะนี้น่าจะเป็นกรณีตัวอ่อนตายในระยะต้นๆ ของการตั้งท้อง
• ผสมครั้งแรกได้ตามที่กำหนด คือ ประมาณ 60 วัน แต่ผสมหลายครั้งแล้วก็ยังไม่ติดซักที จนเกิน 3 ครั้ง ไปแล้ว และไม่ทีท่าว่าจะติดเลย

ตามหลักการของคนสู้ชีวิต เขาบอกว่าปัญหามีไว้ให้แก้ไข ไม่ได้มีไว้ให้รับรู้เฉยๆ ปัญหาที่กล่าวมาแล้วนี้มีทางแก้ครับ ยากง่ายต่างกันไป ลองมาว่ากันเป็นข้อๆ ไปเลย

1) ผสมเร็ว ท้องเร็ว นมจะลดเร็ว เรื่องนี้โดยหลักโภชนาการแล้วไม่น่าจะจริง เพราะช่วงโคตั้งท้องอ่อนๆ จนถึงท้อง 6 ถึง 7เดือนความต้องการอาหารเพื่อไปให้ลูกมีน้อยมากแทบจะไม่แตกต่างกับการให้นมโดยไม่ท้องเลยเว้นแต่ว่าเลี้ยงไม่ดีอยู่แล้วโคกินไม่พออยู่แล้วถึงไม่ท้องนมก็ลดเร็วอยู่ดีแหละครับ

2) ผสมเร็วจะผสมไม่ติด ถ้าจะมองกันที่มดลูกข้อนี้ไม่จริง เพราะถ้าไม่มีอาการมดลูกอักเสบ รกค้างหรือปัญหาอื่นๆ มดลูกพร้อมจะอุ้มท้องได้อยู่แล้ว 60 วัน หลังคลอด แต่อาจจะมีบ้างเหมือนกัน กรณีนมสูงมากๆ เช่น 30 กก. โคอาจจะโทรมเพราะการผลิตนมอยู่แล้วเลยผสมไม่ติด แบบนี้ถือเป็นข้อยกเว้น

3) โคเป็นสัดในช่วง 60 วันหลังคลอด เรื่องนี้ต้องพึ่งหมอครับ เน้นด้วยว่าต้องเป็นหมอที่มีความรู้ความชำนาญจริงๆ เพราะจะต้องตรวจรังไข่ด้วยว่าที่รังไข่มีปัญหา เช่น เป็นถุงน้ำ (ซีส) รึเปล่าหรือมีรอบเป็นสัดปกติแต่เจ้าของจับสัดไม่ได้พอรู้ปัญหาที่แท้จริงแล้ว ก็จะได้แก้ไขได้ถูกต้องไม่ต้องเดาสุ่ม ซึ่งการแก้ปัญหาก็มีหลายวิธีครับ เช่น ใช้ฮอร์โมนฉีดเพื่อกำหนดวันเป็นสัด ซึ่งก็มีหลายโปรแกรมให้เลือกใช้ตามความเหมาะสมและตามความถนัดความชอบของหมอและเกษตรกร

4) มดลูกไม่สะอาด เป็นหนอง ผสมไม่ได้ ปัญหานี้ต้องเน้นที่ตัวเกษตรกรเจ้าของโค เพราะโดยทั่วไปโคจะเป็นสัดหลังคลอดที่ประมาณ 30 ถึง 45 วันครั้งหนึ่งแล้วถ้าเจ้าของจับสัดเจอในช่วงนั้นก็ตรวจดูเมือกที่ออกมาว่าใสดีไหม ถ้าไม่ใสก็ให้หมอไปรักษาให้ ทันถมเทไปครับมีเวลาตั้งเกือบเดือน ก่อนจนถึงวันผสม แต่ถ้าจะให้ดีทำเป็นโปรแกรมไปเลยว่าทุกตัวหลังคลอดแล้ว 30 วัน ต้องให้หมอมาล้วงตรวจความผิดปกติของมดลูกรังไข่

5) จับสัดไม่ได้ หรือเป็นสัดเงียบ ลองเพิ่มความใส่ใจเข้าไปอีกนิดหนึ่ง เช่น จดบันทึกการเป็นสัดครั้งที่ 1 ไว้แล้วทำประมาณการวันที่จะเป็นสัดครั้งต่อๆ ไปไว้เลย ว่าจะเป็นอีกทีวันไหน พอใกล้ถึงวันก็เฝ้าดูวันละ 2 ถึง 3 เวลา ครั้งละครึ่งชั่วโมง เลยกำหนดแล้วก็ดูต่ออีก 2 ถึง 3 วัน บางทีมันไม่ได้เป็นสัดตรงวันเป๊ะเลยนะครับ หรือดูแล้วไม่เห็นอาการ้อง ปีน ลองจับมาเปิดช่องคลอดดูกันให้จะๆ ไปเลยว่าช่องคลอดบวม แดง ชุ่มด้วยเมือกหรือไม่ หรือถ้าอยากสบายก็หาตัวช่วยมาใช้ก็ได้ มีหลายแบบหลากราคา เช่น แผ่นจับสัด เหมือนกระดาษสติ๊กเกอร์ ลอกกระดาษกาว แล้วแปะบนโคนหาง ด้านบนของแผ่นจะเป็นสีเงิน ซึ่งถ้าโดนโคตัวอื่นปีนทับ สีเงินก็จะลอกออกเผยให้เห็นสีแดงอยู่ภายใน คล้ายๆ กับขูดบัตรเติมเงินนั่นแหละครับ อีกกรณีที่ทำให้จับสัดไปไม่ค่อยเจอก็คือเจ้าของชอบคิดเข้าข้างตัวเองอยู่เรื่อยว่าโคน่าจะท้อง อาจจะท้องการจับสัดเลยหย่อนๆ หยานๆ เพราะฉะนั้นต้องสะกดตัวเองซะใหม่ ท่องว่า มันไม่ท้องแน่ๆ ต้องเป็นสัดอีกแน่ จ้องจับผิดกันไปเลย โอกาสพลาดจะน้อยลง

6) ปัญหาผสมติดยาก นี่ซิครับของยาก เพราะโคบางตัวล้วงตรวจหลายครั้งแล้วก็ยังหาความผิดปกติไม่เจอลองกันถึงขั้นเอาอัลตราซาวน์มาตรวจก็ยังหาสาเหตุไม่เจอ พอลองผสมไปก็ไม่ติดอยู่ดี แต่ก็มีบางตัวที่พอสุ่มๆ รักษาบางวิธีไปก็ผสมติด ซึ่งวิธีที่มักจะลองทำกันก็มี

ก. ล้างมดลูกให้ในช่วงที่ไม่เป็นสัด หรือเป็นสัดก็ไปผสมแต่ล้างมดลูกไปแทน แล้วผสมรอบต่อไป ซึ่งตัวยาที่ใช้ก็ขึ้นกับความรู้และประสบการณ์ของหมอแต่ละคน

ข. ใส่ยาปฏิชีวนะที่ไม่ระคายเคืองต่อมดลูก เช่น เพนสเตรป เข้าในมดลูกหล่อผสมเทียม 1 วัน ซึ่งเกษตรกรไม่ต้องกลัวว่าจะทำให้ตัวอ่อนตายนะครับ เพราะช่วง 7 วันแรกตัวอ่อนยังอยุ่ในท่อนำไข่ เราใส่ยาเข้ามดลูกไปยาจะไปฆ่าเชื้อในมดลูกและดูดซึม ขับออกก่อนที่ตัวอ่อนจะมาถึงแน่นอน

ค. ให้ฮอร์โมนช่วยหลังผสมเทียม ซึ่งก็มีหลายชนิดหลายโปรแกรม เช่น ฮอร์โมนบังคับให้ไข่ตกตามเวลาที่เหมาะสม ฮอร์โมนเสริมฤทธิ์การตั้งท้อง

ง. ผสมหลายๆ ครั้ง เช่น ผสม 2 วันติดกัน ผสม 3 ครั้ง เช่น เช้า เย็น หรือเย็น เช้า เย็น ก็คิดก็ทำกันไปตามความสามารถของแต่ละคนครับ ยังไม่มีสูตรสำเร็จตายตัวที่ได้ผล 100%โคบางตัวลองทำทุกวิธีแล้วก็ยังไม่ติดแบบนี้คงต้องส่งไปเกิดมาใหม่ครับชาตินี้ไม่มีลุ้นก็ไปลุ้นเอาชาติหน้า โดยสรุป ถ้าจะให้โคของเราท้องทุกปี ให้ลูกได้ปีละ 1 ตัว ก็จะเริ่มผสมให้เร็วที่สุด คือ ประมาณ 60 วัน หลังคลอด แล้วก็ต้องเฝ้าจับสัดให้ดี เพื่อจะได้ไม่พลาดการผสมครั้งต่อไป แต่ทั้งนี้และทั้งนั้นต้องมีการเตรียมตัวโคมดลูกโค ให้สมบูรณ์ก่อนถึงวันสำคัญนั้น ซึ่งเป็นงานที่หนักและอาจต้องลงทุนบ้างพอสมควร แต่ผลตอบแทนเกินคุ้มแน่นอน บางคนอ่านจบแล้วอาจจะบอกว่า โอเค เข้าใจ เห็นด้วย แต่ไม่ทำ เพราะมักน้อย ไม่เอาหรอก ท้องทุกปี ทวีกำไร ขอแค่ท้องทุก 2 ปี ก็ดีใจแล้ว ถ้าเจอแบบนี้ผมคงต้องขออนุโมทนาด้วยคนครับ สาธุ 

ตารางแสดงช่วงเวลาที่โคแสดงอาการเป็นสัด

จากข้อมูลในตาราง แนะนำให้จับสัดอย่างน้อยวันละ 2 ครั้ง ครั้งละ ½ ชม. ในช่วงเวลาประมาณ 6 โมงเช้า และ 6 โมงเย็น